«WHERE ON EARTH IS ITHACA?»

15.10.11ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ  ΑΠΟ ΤΟ  http://www.ithacanews.gr

Ενα βιβλίο στα Αγγλικά με τον τίτλο «Where on Earth is Ithaca? - a Quest for the Homeland of Odysseus» (Ποὺ στο Τόπο ειν᾽ η Ιθάκη; Αναζητώντας την Ιθάκη) του Ολλανδοὺ συγγραφὲα Κου Καὶης Χοὺκοπ (Cees Goekoop) παρουσιάζει μια εμπεριστατωμένη μελέτη του Ζητήματος της Ιθάκης, δηλαδή που τοποθετεί ο Όμηρος την πατρίδα του κύριου ήρωα του, του Οδυσσέα. Το βιβλίο αυτό εκθέτει και συγκρίνει συστηματικά όλες τις θεωρίες που έχουν προταθεί πάνω στο θέμα αυτό από την αρχαιότητα μέχρι πρόσφατα. Ο συγγραφέας έχει δικιά του θεωρία που τοποθετεί την Ομηρική Ιθάκη στην Έρισσο, τη βορειοδυτική χερσόνησο της Κεφαλονιάς, και την πόλη και το λιμάνι της αρχαίας Ιθάκης στο Φισκάρδο.  Ο Κος Χοὺκοπ αντιμετώπισε το πρόβλημα εξετάζοντας το αρχαίο κείμενο της Οδύσσειας και της Ιλιάδας και χρησιμοποιώντας σαν κύριο οδηγό του πληροφορίες που περιέχονται στο κείμενο, όπως ναυτικούς όρους, σημεία του ορίζοντα και άλλα γεωγραφικά στοιχεία. Επιπρόσθετα, δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στη κατανόηση της Ομηρικής σκέψης και την περιγραφή των χαρακτήρων των πρωταγωνιστών του έπους, ζωγραφίζει τελικά μια συνεπή εικόνα της θέσης της Ιθάκης, όπως περιγράφεται στη Οδύσσεια.  Περιεχὸμενα Το βιβλίο έχει τέσσερα κύρια κεφάλαια:1. Ο Όμηρος και η Ιθάκη. Δίνει βασικές πληροφορίες για τον Όμηρο και τα γεγονότα μετά το τέλος του Τρωικού Πολέμου και προσφέρει μια σύντομη, αλλά εξαιρετικά σαφή περίληψη της πλοκής της Οδύσσειας. 2. Η διαμάχη μεταξύ των Ομηριστών. Εμπεριστατωμένη μελέτη της ιστορίας του Ζητήματος της Ιθάκης που καλύπτει τις διάφορες θεωρίες στα τελευταία 2000 χρόνια για τη θέση της Ιθάκης. 3. Ανάλυση Ομηρικών αποσπασμάτων. 48 αποσπάσματα με πληροφορίες για την Ιθάκη μεταφρασμένα από τον ίδιο το συγγραφέα και με σχόλια για τη σωστή ερμηνεία κύριων λέξεων και φράσεων.4. Που στο τόπο ειν᾽η Ιθάκη; Ο συγγραφέας παρουσιάζει τη δικιά του τη θεωρία, διαφορετική από αυτές του παππού και της γιαγιάς του, η οποία βασίζεται στις παρατηρήσεις και τα σχόλια του κεφαλαίου 3, και καταλήγει με τα τελικά περιληπτικά συμπεράσματα των κύριων σημείων. Η θεωρία του Κου Χοὺκοπ Πολλοί Ομηριστές έχουν διατυπώσει της απόψεις τους για τη θέση της Ιθάκης, αλλά κοιτάξαν την Οδύσσεια μόνο σαν ιστορικοί ὴ γλωσσολόγοι, και όχι με τα μάτια ναυτικού που βάζει πλώρη από ή προς το λιμάνι της Ιθάκης, ή ακόμη προς την Πύλο, τα γειτονικά νησιά και τα άλλα μέρη που αναφέρει ο Όμηρος. Ο Κος Χοὺκοπ, με μακρόχρονη πείρα στην ιστιοπλοΐα, συγκέντρωσε την προσοχή του στα στοιχεία που αναφέρει ο Όμηρος για ναυσιπλοΐα και προσανατολισμό. Ο Όμηρος, όπως και το ακροατήριό του, ήταν έμπειρος ταξιδιώτης και χρησιμοποίησε τις γνώσεις του ναυτικού όπως χρησιμοποιούμε σήμερα χάρτες και οδικούς οδηγούς με δορυφορικά συστήματα στο αυτοκίνητό μας. Η Ομηρική γεωγραφία θα έπρεπε να ήταν σωστή και αληθής, αλλιώς οι ακροατές του θα το παρατηρούσαν εύκολα. Ακριβώς όπως σήμερα ένας συγγραφέας αστυνομικών μυθιστορημάτων όπου η πλοκή διεξάγεται στο Εδιμβούργο, στη Νέα Υόρκη ὴ στο Λονδίνο αναφέρει γνωστές στους αναγνώστες του τοποθεσίες, δρόμους και κτίρια (για λίγη αληθοφάνεια), έτσι και ο αρχιτεχνίτης ο Όμηρος: ποιητική φαντασία πάνω σε γεωγραφική πραγματικότητα. Περιγραφές γεγονότων εκτός του Ελληνικού γεωγραφικού χώρου θα μπορούσαν άνετα να είναι μόνο στη φαντασία του Ποιητή, τα καθαρά μυθικά συστατικά της Οδύσσειας, και κανείς δεν θα έφερνε αντίρρηση. Μετά την ανάλυση σχεδόν 50 αποσπασμάτων που περιέχουν πληροφορίες για τη γεωγραφική θέση της Ιθάκης και σχετικές άλλες τοπογραφικές περιγραφές, το πρώτο και πιο σπουδαίο συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Κος Χοὺκοπ είναι ότι, κατά τον Όμηρο, το λιμάνι της Ιθάκης πρέπει να βρίσκεται στη βορεινή είσοδο ενός θαλάσσιου διαύλου μεταξύ δυο νησιών. Ο δίαυλος αυτός πρέπει να χωρίζει την χθαμαλὴ (χαμηλή) Ιθάκη από την παιπαλὸεσσα (βραχώδη, ορεινή) Σάμο που βρίσκεται ανατολικά της Ιθάκης, προς την ροδοδὰκτυλο Ηὼ (αυγή). Το πλούσιο σε σιτάρι Δουλὶχιο, δηλ. το πιο εύφορο νησί από το οποίο ήρθαν 42 από τους 108 μνηστήρες, πρέπει νὰναι προς ηὲλιο (προς μεσημβρίας, νότια) της Ιθάκης, όπως και η ηληὲαισα (δασώδης) Ζάκυνθος. Στο μέσο του διαύλου υπάρχει ένα νησάκι, η Αστερὶς, με δυο αμφὶδυμους λιμὲνες (γειτονικά λιμάνια). Είναι εκεί που οι μνηστήρες είχαν στήσει καρτέρι οι μνηστήρες της Πηνελὸπης, σχεδιάζοντας να αιφνιδιάσουν τον Τηλέμαχο κατά την επιστροφή του από την Πύλο. Τελική, και πιο σπουδαία λεπτομέρεια: Ένα πλοίο της Ομηρικής εποχής με το φαρδύ πανί του, μπορούσε να εκπλεὺσει εύκολα από το λιμάνι της Ιθάκης, ξεπερνώντας την Αστερὶδα, γραμμή κατευθείαν για την Πύλο, στη δυτική Πελοπόννησο, με οὺριο βορειοδυτικό άνεμο, τον ισχυρό τοπικό άνεμο Ζὲφυρο (Μαΐστρο). Κοιτώντας στο χάρτη των Ιονίων νήσων, μόνο ένας θαλάσσιος δίαυλος υπάρχει, και καμιά άλλη τοποθεσία δεν εκπληρεὶ όλα τα προσόντα που απαιτούν οι Ομηρικές περιγραφές. Τούτο σημαίνει ότι η Πὸλις της Ιθάκης με το πολυβενθὲς (πολὶορμο, πὰνορμο) λιμάνι θα πρέπει να βρίσκεται στη βορειοδυτική άκρη του διαύλου, πανυπερτὰτη ειν αλὶ (πιο έξω στη θάλασσα), προς ζὸφο (εκεί που πέφτει το δειλινό). Η (χερσὸ)νησος της Ερισσοὺ, χωρισμένη γεωγραφικά από τη βαθιά κοιλάδα της Πυλάρου από τον κύριο κορμό της Κεφαλονιάς, σαν σχεδόν ξεχωριστό νησί, ταιριάζει πολύ ωραία στην Ομηρική περιγραφή. Μ᾽αυτή την αρχική θέση, ο Κος Χοὺκοπ αναπτύσσει περαιτέρω τα υπόλοιπα στοιχεία της θεωρίας του. Μ᾽άλλα λόγια, η Ομηρική Ιθάκη δεν μπορεί να είναι το σημερινό, ορεινό και προς την Ανατολή κείμενο Θιάκι. Ακολουθώντας την πορεία του Οδυσσέα από την άφιξή του στην πατρίδα του και μετά, οδηγούμαστε στις ακόλουθες σημαντικές τοποθεσίες: Ο κὸλπος του Φόρκυ Ραψωδὶα 8:Δυο ακρωτήρια πέφτουν μεσ᾽τη θάλασσα, κλίνοντας προς τη μεριά του λιμανιού. … κι᾽εκεί κοντά είναι μια όμορφη σπηλιά, ιερό των νυμφών που λέγονται Ναϊάδες.… ολόγυρα είναι πέτρινοι αργαλειοί, όπου οι νύμφες υφαίνουν θαλασσοβρεγμὲνα πορφυρά σεντόνια, θαύμα να τα βλέπεις. Η σπηλιά έχει δυο εισόδους, μια προς τον βόρειο άνεμο, όπου μπαίνουν οι θνητοί, και μια προς τον νότιο άνεμο που είναι για τους αθανάτους.… και τόση ήταν η ορμή του πλοίου όταν έφτασε στην στεριά που βγήκε το μισό πάνω στη ακτή. Όλες αυτές τις ιδιότητες τις κατέχει ο κόλπος της Άσσου. Το διπλό ακρωτήριο, με κλίση προς το λιμάνι, όπου η ακτή είναι τόσο στενή ώστε το πλοίο των θαλασσόλυκων Φαιάκων βγήκε το μισά πάνω στην άμμο. Λίγο πιο γρήγορα ακόμη και θα ξαναβρισκόντουσαν ξανά στη θάλασσα! Το αγρόκτημα του Ευμαὶου Ραψωδὶα 8:Πρώτα, πήγαινε τώρα στο χοιροβοσκό. … Θα τον βρεις να φροντίζει τα γουρούνια σου. Βόσκουν κοντά στου Κὸρακου το βράχο και τη Πηγή της Αρεθοὺσας, όπου τρώνε βελανίδια ασταμάτητα και πίνουνε μαύρο νερό. Περπατώντας σ᾽ένα μονοπάτι που αρχίζει από την Ὰσσο, κοντά στο χωριό Πλαγιά, στα μέσα μιας πεδιάδας, βρίσκει κανείς ένα ωραίο λόφο που γὺρω-γὺρω έχει κόκκινο, εύφορο χώμα. Στη κορφή του υπάρχει ένα πηγάδι, που είναι φυσικά αξιοπρόσεκτο γεωλογικό φαινόμενο. Λατρεύεται επί αιώνες. Είναι γνωστό σημείο για να δει κανείς κόρακες. Η περιοχή είναι καλυμμένη από πουρνάρια καταφορτωμὲνα με βελανίδια. Η Πηγή κοντά στη Πόλη Ραψωδία 17: Αλλά όταν περπατώντας στο βραχώδες μονοπάτι φτασαν κοντά στη πόλη, περάσαν την καλὸχτιστη τη κρήνη (Τυκτὴ Κρὴνη) με το καθαρό νερό. … Στο πάνω της μέρος βρισκὸνταν βωμός για τις νύμφες, όπου όλοι οι περαστικοί κάνανε προσκύνημα. Περπατώντας από την Πλαγιά στο Φισκὰρδο, μόλις πριν μπει κανείς στην πάλη, στ᾽αριστερά το χέρι είναι τα ερείπια μιας αρχαίας σκαλιστής κατασκευής, λαξευμένη στο βράχο. Στην πάνω μεριά, ο βράχος είναι λείος από νερό τρεχούμενο για πολύ καιρό. Μπορεί κανείς να διακρίνει που θα μπορεί να βρισκόταν ένα πηγάδι. Το νερό θάτρεχε μέσα σ᾽αυτή την πέτρινη κατασκευή. Τέλειος τόπος για να πλυθεί ο οδοιπόρος πριν μπει στην πόλη! Το Παλάτι και η Πόλη της Ιθάκης Ραψωδὶα 2:... και ο Δίας ο Μεγαλόφωνος έστειλε δυο αετούς που πετάξαν απ᾽την κορφή της οροσειράς. Πετάγανε δίπλα-δίπλα με τα φτερά τους απλωμένα, γρήγοροι σαν τον άνεμο. Αλλ' όταν φτάσαν ακριβώς πάνω από το θορυβώδες πλήθος, κάνανε κύκλους … και μετά στρὶψανε προς τα δεξιά, και εξαφανισθὴκαν πετώντας πάνω από τα σπίτια και την πόλη. Ὲχοντας τοποθετήσει το λιμάνι της Ιθάκης στο λιμάνι του Φισκάρδου, παραμένει τώρα να βρούμε τα ερείπια του παλατιού. Το παραπάνω απόσπασμα προσφέρει μια καλή ένδειξη: Οι αετοί κατέβηκαν από το Νὲϊον (τον ψηλό λόφο δίπλα στην πόλη) και στρὶψαν δεξιά πάνω από την αγορά του δήμου, που ήταν από κάτω από το παλάτι του Οδυσσέα, και μετά πετάξανε μακριά πάνω από την πόλη. Η ένδειξη αυτή τοποθετεί το παλάτι στην πλαγιά ενός μικρότερου λόφου, στο ίδιο ύψος με την πηγή. Η πηγή δεν φαίνεται σ᾽αυτή την εικόνα γιατί είναι στην κοιλάδα μεταξύ των δύο λόφων. Είναι φανερό ακόμη και τώρα, ότι η πηγή πρέπει να βρίσκεται σε ένα μέρος υγρό γιατί ο χώρος είναι καλυμμένος από κυπαρίσσια, που όπως είναι γνωστό φυτρώνουν και προκόβουν εκεί που περνάνε (υπόγεια) νερά. Δεν υπάρχουν πια ανοικτά πηγάδια στην περιοχή, αλλά αφού το νερό της πηγής έβγαινε στο ίδιο επίπεδο με το παλάτι, πιθανόν είναι ότι κοντά της θάταν το παλάτι και πολύ βολικό να βρίσκεται κοντά του άφθονο φρέσκο νερό. Η αρχαιολογία του Ομηρικού κειμένου Στην Αλεξανδρινή εποχή κυκλοφορούσε ένα γνωμικό, «Τον Όμηρο μπορούμε να τον ερμηνεύσουμε μόνο μέσω του Ομήρου». Ο Κος Χοὺκοπ μας τραβά την προσοχή ακριβώς σ' αυτὸ το σημείο, ότι δηλαδή η σωστή ερμηνεία Ομηρικών λέξεων και φράσεων είναι το κλειδί για να ερμηνεύσουμε την Ομηρική γεωγραφία, ειδικά τα επίθετα που συνοδεύουν την Ιθὰκη και τα γειτονικά μέρη.  Παραδείγματα: πανυπερτὰτη ειν αλὶ (η πιο ὲξω στη θὰλασσα), αμφὶαλος (με θὰλασσα απ᾽τις δυὸ πλευρὲς), χθαμαλὴ (χαμηλὴ), ζὸφος (δυτικὰ-βορειοδυτικὰ, το σκοτάδι της δύσης), ευδεὶελος (που φαίνεται από μακριά – ὴ μήπως καλὸδυση;), αμφὶδυμοι λιμὲνες (γειτονικὰ λιμὰνια), εινοσὶφυλος (με δὲντρα φυλοσοὺσουρα;), πεπαλαὶοσσα (βραχὼδης, ορεινὴ) και, πιο σημαντικά για τη ταύτιση της Ιθάκης με την χερσόνησο της Ερισσοὺ, η λέξη νὴσος = χερσὸνησος όπως στη σύνθετη λέξη Πελοπόννησος, δίνει στη μελέτη του Κου Χοὺκοπ μια ιδιαίτερη ποιότητα, που μόνο ειδικά εκπαιδευμένοι φιλόλογοι και γλωσσολόγοι μπορούν να εκτιμήσουν και κρίνουν. Περί του συγγραφέως Πριν ένα αιώνα, ο παππούς του συγγραφέα, ο Δρ Αδριανὸς Χοὺκοπ (Adrian Goekoop), ένας μεγάλος φιλέλληνας και ενθουσιώδης Ομηρὸφιλος, άρχισε την οικογενειακή εμπλοκή στο Ζήτημα της Ιθάκης, με τη χρηματοδότηση ανασκαφών στο Θιάκι (τη σημερινή λεγάμενη Ιθάκη) και στη Λευκάδα, με τον Γερμανό αρχαιολόγο Βὶλχελμ Ντὸρπφελντ. Ο Ντὸρπφελτ ήταν ήδη φημισμένος και σεβαστός στους αρχαιολογικούς κύκλους για την δουλειά του στην Τροία, αρχικά σαν βοηθάς του Σλὴμαν. Απογοητευμένος από την έλλειψη ευρημάτων Μυκηναϊκής εποχής στο Θιάκι και μη δεχόμενος τις γνώμες του Ντὸρπφελντ για την ταύτιση της Λευκάδας με την Ομηρική Ιθάκη, αποφάσισε να επιδίωξη τις δικές του ιδέες και να συγκεντρώσει τη προσοχή του στο νησί της Κεφαλονιάς. Χρηματοδότησε τον Παναγιώτη Καββαδία, τότε γενικό γραμματέα της Ελληνικής Αρχαιολογικής Εταιρίας, που διεξήγαγε ανασκαφές στα Μαζαρακάτα όπου και ανακαλύφθηκαν Μυκηναϊκοί τάφοι με ενδιαφέροντα πλούσια αντικείμενα. Μετά το θάνατο του Αδριανού Χοὺκοπ το 1914, η χήρα του, Κα Χοὺκοπ ντε Ζὸνγκ. (Goekoop de Jong), συνέχισε το έργο του άνδρα της με τη συνεργασία της με τον Δρ Σπυρὶδωνα Μαρινάτο, τότε ένας ταλαντούχος νέος 28 χρονών και ήδη διευθυντής του Μουσείου του Ηρακλείου. Παρά πολλές συστηματικές ανασκαφές στη Νότια και Δυτική Κεφαλονιά, η θέση του παλατιού του Οδυσσέα παρέμενε αινιγματική. Η συνεργασία αυτή οδήγησε στην ίδρυση του Μουσείου του Αργοστολίου με χρήματα της Κας Χοὺκοπ ντε Ζὸνγκ. Ο Μαρινάτος συνέχισε τη πορεία του προς τη κορυφή του επαγγέλματός του ανακαλύπτοντας, μερικές δεκαετίες αργότερα, τα πασίγνωστα σ' όλο το κόσμο ερείπια του κέντρου του Κυκλαδικού πολιτισμού, μια πόλη θαμμένη κάτω από δεκάδες μέτρα ηφαιστειακής τέφρας στο Ακρωτήρι της Θήρας (Σαντορίνη). Μετά από σχεδόν 50 χρόνια, ο εγγονός της Κας Χοὺκοπ ντε Ζὸνγκ, Καὶης Χοὺκοπ, δήμαρχος της Ολλανδικής πόλης Λαϊντεν (Leiden) για 18 χρόνια, άδραξε τον οικογενειακό πυρσό, και μετά από χρόνια μελέτης και έρευνας, δημοσίευσε τη θεωρία του στα Ολλανδικά, το 1990. Το βιβλίο εκείνο έχει ανανεωθεί και μεταφραστεί τώρα στα Αγγλικά από τον ομογενή μας Δρ Μανώλη Πάντο, κάτοικο Αγγλίας, και δύο Ολλανδοὺς συναδέλφους του. Η κόρη του Μαρινάτου, Κα Νανὼ Μαρινάτου, καθηγήτρια Ελληνικής Προϊστορίας στο Πανεπιστήμιο Ιλλινὸϊ εν Σικὰγω, ΗΠΑ, συμφώνησε ευγενικά να γράψει το προοίμιο. Φτάσαμε άρα στη τελική λύση του Ζητήματος της Ιθάκης;Αυτό φυσικά επαφίεται στον αναγνώστη να αποφασίσει. Αλλά αν κάποιος άλλος στο μέλλον αισθανθεί την ανάγκη να προτείνει άλλη, διαφορετική θεωρία για την πραγματική θέση της Ομηρικής Ιθάκης, θα πρέπει να μελετήσει με προσοχή τα επιχειρήματα του Κου Χοὺκοπ, και να αντιμετωπίσει το θέμα εξ ίσου σοβαρά. Το Ομηρικό αίνιγμα έχει σαγηνεὺσει (και παγιδεύσει) πολλούς μέχρι τώρα. Έκδοση της Αγγλικής μετάφρασης, 2010. Συγγραφέας: C.H. Goekoop, Amsterdam, Μεταφραστές: Dr Wim Bras, Dr Harold van Garderen και Δρ Μανώλης Πάντος. Εκδότης: Eburon Academic Publishers.