Σχέδιο και Τεχνική της Οδύσσειας, Όλγα Κομνηνού-Κακριδή, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας»
Πολύπλευρη η μορφή του Οδυσσέα, του κύριου ήρωα του έργου, έμεινε αθάνατη μέσα στους αιώνες. Γνωστός στην προομηρική παράδοση, όπως φαίνεται και από τον τρόπο που τον εισάγει ο ποιητής, συνδέθηκε νωρίς με τον τρωικό κύκλο.
Το όνομά του Οδυσσεύς, στους Αθηναίους, τους Βοιωτούς και τους Κορίνθιους αρχικά Ολυττεύς και Ολυσσεύς, είναι προελληνικό. Από παλιά χρόνια γνωστό τον δείχνει ο ποιητής και όταν βάζει τον μάντη Τήλεμο να έχει μιλήσει γι’ αυτόν στον Κύκλωπα σε παλαίφατα θέσφατα (ι 507 κκ., δες και κ 330 κκ.).
Ότι η δόξα του έχει φτάσει στον ουρανό πριν εκείνος γυρίσει στην Ιθάκη, το δείχνει το τραγούδι του Φήμιου (θ 500 κκ., δες και ι 19 κ., μ 184). Εμάς θα μας απασχολήσει ο ομηρικός Οδυσσέας, πιο πολύ ο Οδυσσέας της Οδύσσειας.
Βασιλιάς, ας είναι και με λίγα πλοία (Β 631 κκ.), από μακρινό για έναν που βρίσκεται στη Μικρά Ασία νησί, πέρα από τον Μαλέα, είναι από την αρχή κατάλληλος για να έχει μακρύ ταξίδι στον γυρισμό του.
(…)
Στο κ 38 κκ. μαθαίνουμε από τους συντρόφους του πως προκαλούσε την αγάπη και την εκτίμηση όλων των ανθρώπων, σε όποια χώρα και αν πήγαινε, και ο Αλκίνοος στο λ 363 κκ. του λέει πως δεν δείχνει να είναι καυχησιάρης ή πανούργος, και συνεχίζει δίνοντας τα κύρια γνωρίσματά του:
σοὶ δ' ἔπι μὲν μορφὴ ἐπέων, ἔνι δὲ φρένες ἐσθλαί·μα εσένα είναι όλο χάρη ο λόγος σου και ξάστερος ο νους σου.
Σαν πολεμιστής ο Οδυσσέας είναι από τους γερούς στην Ιλιάδα (Η 168, Κ 231 κκ., Λ 396 κκ. κ.ά.). Εκείνος όμως που τον ξεχωρίζει είναι η πειστικότητα του λόγου του. Αναλαμβάνει τη διπλωματική αποστολή στον Χρύση (Α 430 κκ.), συγκρατεί το στράτευμα (Β 169 κκ., 244 κκ., 278 κκ.), και μιλεί πρώτος στην πρεσβεία του Αχιλλέα (Ι225 κκ.).
Εκεί τονίζει στον Αχιλλέα ότι έχει ηθικό χρέος να σώσει το σύνολο των Αχαιών, ακόμα ότι έχει και υλικό συμφέρον να σταματήσει τον θυμό του, γιατί τα δώρα που του δίνει ο Αγαμέμνονας και πλούσια είναι και δείγμα μεγάλης τιμής.
Ο Αχιλλέας στην απολυτότητά του απορρίπτει την πρόταση να εξιλεωθεί με δώρα. Και στο Τ 155 κκ., ο τρόπος που βλέπει τα πράγματα ο Οδυσσέας έρχεται σε αντίθεση με την ψυχοσύνθεση του Αχιλλέα. Ο Αχιλλέας, γεμάτος λαχτάρα να σκοτώσει τον Έκτορα, μόλις παίρνει την καινούρια πανοπλία, γυρεύει οι Έλληνες να κατεβούν αμέσως στη μάχη, ας είναι και νηστικοί.
Ο Οδυσσέας τον αντικρούει τονίζοντας τη σημασία του φαγιού για την αντοχή του πολεμιστή. Τύπος του μυθικού ήρωα ο Αχιλλέας είναι εγωκεντρικός, χωρίς αυτοκριτική, υπερβολικός, αντιφατικός πολλές φορές με τον εαυτό του και αλύγιστος ως την αυτοκαταστροφή.
Αντίκρυ του ο Οδυσσέας είναι ευκολοπροσάρμοστος στις συνθήκες της ζωής· σκοπό του έχει την τελική επιτυχία. Ξέρει να αυτοελέγχεται με κυβερνήτη τον νου, που έρχεται να ρυθμίσει τα πάθη.
Έλλογος είναι ακόμα και ο ηρωισμός του Οδυσσέα: στο Λ 404 κκ., όταν τον πιάνει φόβος, γιατί βλέπει πως έχει απομονωθεί, με έναν εσωτερικό διάλογο πείθει τον εαυτό του πως πρέπει να μείνει και να βαστάξει το πλήθος των εχθρών.
Τι θα γενώ; Κακό είναι, αλίμονο, μεγάλο, φοβισμένοςνα φύγω ομπρός τους, μα χειρότερο να σκοτωθώ εδώ πέραμονάχος. Οι άλλοι Αργίτες σκόρπισαν από του Δία το χέρι.Όμως γιατί η καρδιά μου κάθεται και τ’ αναδεύει ετούτα;Το ξέρω, μοναχά οι λιγόκαρδοι ξεκόβουν απ’ τη μάχη·μα όποιου το λέει η καρδιά, στον πόλεμο πρεπό ’ναι να κρατήσειαδείλιαστος· μπορεί και σκότωσε, μπορεί και τον σκοτώσαν.
Ο διάλογος αυτός δεν είναι εσωτερικός διχασμός· είναι ένας τρόπος που ο ποιητής παρουσιάζει τον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου· με αυτόν μας φανερώνει πως μέσα στην ψυχή του Οδυσσέα κυριαρχεί η δύναμη του νου. Με τη δύναμη αυτή κατορθώνει ο ήρωας να βρίσκει λύσεις στις δύσκολες περιστάσεις, και τις λύσεις αυτές να τις βάζει σε εφαρμογή με απόλυτη αυτοκυριαρχία. Η δύναμη αυτή γίνεται δύναμη λόγου, που άλλοτε πείθει και άλλοτε γοητεύει.
Τη σύνθεση αυτή της παλικαριάς και της σύνεσης στον Οδυσσέα δίνει ο Όμηρος να την εκφράζει ο Τηλέμαχος:
ὦ πάτερ, ἦ τοι σεῖο μέγα κλέος αἰὲν ἄκουον,χεῖράς τ᾿ αἰχμητὴν ἔμεναι καὶ ἐπίφρονα βουλήν·Πάντα στ’ αυτιά μου η δόξα σου έφτανε, πατέρα μου, μεγάλη,πως έχεις αντρειοσύνη αδάμαστη και ζυγιασμένα φρένα.
Τη δύναμη αυτή του Οδυσσέα συνδυασμένη με μιαν άλλη αρετή, την ευσέβεια, δίνει ο ποιητής στην αρχή του έργου να την τονίζει ο Δίας:
πῶς ἂν ἔπειτ' Ὀδυσῆος ἐγὼ θείοιο λαθοίμην,ὃς περὶ μὲν νόον ἐστὶ βροτῶν, περὶ δ' ἱρὰ θεοῖσιν ἀθανάτοισιν ἔδωκε...Ν’ αποξεχάσω εγώ πώς γίνεται τον Οδυσσέα τον θείο;Περνάει στον νου κάθε άλλον άνθρωπο, και πιο απ’ τους άλλους έχειθυσίες προσφέρει στους αθάνατους...
(...)
Μια τρίτη σταθερή ιδιότητα του Οδυσσέα είναι η καρτερικότητα στις δυστυχίες. Ο ήρωας είναι ταλασίφρων, και ήταν πυκνό το βρόχι της συμφοράς, μέγα πεῖραρ ὀιζύος, που είχε τυλίξει τον Οδυσσέα. Ο ποιητής τον χαρακτηρίζει δύσμορον, δύστηνον, κάμμορον, αποτμότατον.
Η καρτερικότητα του Οδυσσέα δεν είναι παθητική υπομονή, είναι σταθερή γενναιότητα, αντοχή στα δεινά του πολέμου και της ειρήνης, αντοχή ψυχική και σωματική·
Εἰ δ᾽ αὖ τις ῥαίῃσι θεῶν ἐνὶ οἴνοπι πόντῳ,τλήσομαι ἐν στήθεσσιν ἔχων ταλαπενθέα θυμόν·ἤδη γὰρ μάλα πολλὰ πάθον καὶ πολλὰ μόγησακύμασι καὶ πολέμῳ: μετὰ καὶ τόδε τοῖσι γενέσθω.Κι αν τύχη πάλε και με τσάκιζε θεός στο πέλαο μέσα,βασταγερή καρδιά στα στήθια μου κρατώ και θα βαστάξω.Πολλά έχω πάθει ως τώρα βάσανα κι έχω πολύ μοχτήσεικαι σε πολέμους και σε θάλασσες· ας πάει κι αυτό με τ’ άλλα!
Και ο Ευρύλοχος, όταν τονίζει την ανάγκη που έχουν οι σύντροφοι να ξεκουραστούν, αρχίζει με τα λόγια:
'σχέτλιός εἰς, Ὀδυσεῦ: περί τοι μένος, οὐδέ τι γυῖακάμνεις· ἦ ῥά νυ σοί γε σιδήρεα πάντα τέτυκται·Είσαι θεριό, Οδυσσέα! Την κούραση μηδέ η ψυχή σου νιώθειμηδέ και το κορμί σου· ολάκερος επλάστης σιδερένιος.
Συνέπεια της πολύπαθης πείρας του Οδυσσέα είναι μια άλλη ιδιότητά του, η δυσπιστία. Ο ήρωας είναι δύσπιστος στην Καλυψώ, στη Λευκοθέα, στην Αθηνά.
(…)
Η πιο γνωστή στον πολύ κόσμο ιδιότητα του Οδυσσέα είναι η πανουργία, η ικανότητα, καλύτερα, να υφαίνει δόλους. Και όμως, αν εξετάσουμε τις περιπτώσεις που ο ήρωας χρησιμοποίησε τον δόλο μέσα στο έργο, θα δούμε ότι δεν είναι πολλές, ούτε είναι αυτές που κατά την αντίληψη του ποιητή άπλωσαν τη φήμη του Οδυσσέα.
Είναι φανερό ότι στην Οδύσσεια μέσα ο δόλος που δόξασε τον Οδυσσέα είναι η επινόηση του Δούρειου Ίππου· αυτή χάρισε στον Οδυσσέα το σταθερό επίθ. πτολίπορθος. Η προομηρική παράδοση θα μιλούσε για πολλές πανουργίες του Οδυσσέα, όπως διαφαίνεται από τα λόγια της Αθηνάς και από κάποιους μύθους που τους γνωρίζουμε από κείμενα συγγραφέων νεότερων από τον Όμηρο.
Ο Όμηρος μόνο σαν αρετή αποδίδει την ιδιότητα της πανουργίας στον Οδυσσέα. Του προσθέτει ακόμα ένα πλήθος πολύτιμες ιδιότητες: τον δίνει δυνατό, ήπιο σαν πατέρα στον λαό του, αγαπητό στους συντρόφους του· τον προικίζει ακόμα με την ικανότητα της γλαφυρής διήγησης, που θυμίζει αοιδό.
Ο Τηλέμαχος δεν συναντά ούτε έναν που να μην του πει καλό για τον πατέρα του, και όλοι οι άνθρωποί του, έξω από τον Μελάνθιο, λαχταρούν να γυρίσει.
Ο ποιητής δίνει τον Οδυσσέα λεπτό απέναντι στην Καλυψώ, εύγλωττο θαυμαστή της παρθενικής ομορφιάς εμπρός στη Ναυσικά, γεμάτο ευγνωμοσύνη, ευαίσθητο για τον πιστό του σκύλο, συγκινημένο από τον πόνο της μητέρας του, τη θέα του σπιτιού του, το κλάμα της γυναίκας του, του πατέρα του.
Ο ποιητής έδωσε στον Οδυσσέα σε μιαν ισορροπημένη αρμονία όλες τις αρετές, που τον είχε διδάξει η πείρα πως πρέπει να έχει ο ήρωας της ζωής, όποιας εποχής.
Και κάτι ακόμα πιο σημαντικό: τον παρουσίασε να έχει τραβήξει πολλά βάσανα, να έχει κατεβεί στον Άδη, να έχει αρνηθεί την αθανασία, όχι για κανένα υλικό κέρδος, ούτε γιατί εκτελούσε κάποια διαταγή, παρά από δική του ελεύθερη θέληση, για να εκπληρώσει το όνειρό του να γυρίσει στην πατρίδα.
Και αν με ρωτούσε κανείς ποιο είναι το μήνυμα που μας δίνει ο ποιητής με τον ήρωά του, θα έλεγα: Πάλεψε για τα ιδανικά σου με πίστη και αντοχή, και θα νικήσεις. Ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τη μοίρα του.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου