Συγγραφέας: Βαγγέλης Δαρδαντάκης Α’ ΜΕΡΟΣ, Είναι ο Όμηρος ακριβής; Σε πολλές περιπτώσεις σίγουρα ναι. Όταν δεν περιέγραφε άγνωστες χώρες, ο Όμηρος ήταν εξαιρετικά συνεπής στην περιγραφή του ελλαδικού χώρου. Ο Έβανς ανακάλυψε την Τροία σύμφωνα με τις περιγραφές στην Ιλιάδα. Όπως πολλές «χαμένες» πόλεις της Ελλάδας επανακαλύφτηκαν χάρη στον Στράβωνα και τον Πλούταρχο. Αλλά και στην Οδύσσεια, υπάρχουν πολλά ακριβή γεωγραφικά δεδομένα, όπως στη Ραψωδία Γ, στιχ. 169-175 όπου και περιγράφεται με μεγάλη ακρίβεια η θαλάσσια διαδρομή από την Τροία μέχρι την Εύβοια μέσω Λέσβου, Χίου και Ψαρών. Γενικά σε ότι αφορά το Αιγαίο πέλαγος και τη γεωδιαμόρφωση της Πελοποννήσου, τα ομηρικά έπη είναι εξαιρετικά ακριβή.
Αλλά δεν συμβαίνει κατά πολύ περίεργο τρόπο και με τα Ιόνια νησιά, όλοι διαφωνούν μεταξύ τους ενώ δεν υπάρχει σχεδόν καμία αμφιβολία για τα υπόλοιπα ελλαδικά μέρη. Τα προβλήματα εντοπίζονται στο γεγονός πως κάποιες σημερινές ονομασίες των νησιών μοιάζουν να μην αντιστοιχούν με τις ομηρικές και ειδικότερα με την Ιθάκη. Σκοπός αυτού του άρθρου είναι να παρουσιάσει τα γεωγραφικά τεκμήρια που παρουσιάζει ο Όμηρος προκειμένου να καθοριστεί κατά το δυνατό μέγιστο βαθμό ακρίβειας η ταυτότητα της πραγματικής Ιθάκης αλλά και των υπολοίπων νησιών του Ιονίου πέλαγους. Και δεν είναι τάχα ελάχιστα και ασαφή τα στοιχεία αυτά, το αντίθετο ακριβώς συμβαίνει. Γιατί δεν μας ικανοποιεί η υπάρχουσα κατάσταση της ομηρικής γεωγραφίας; Ο Οδυσσέας ταξιδεύει μερικές εκατοντάδες ναυτικά μίλια μέχρι την Τροία, επειδή γνωρίζει προφανώς που βρίσκεται, όπως και οι άλλοι Αχαιοί βασιλιάδες. Και δεν γνωρίζει το νησί των Φαιάκων, που αποδίδεται στην Κέρκυρα, λίγα μίλια πιο πάνω από το βασίλειό του; Σχήμα οξύμωρο. Και ο Αλκίνοος είναι πολύ σαφής από την πλευρά του (Ραψ Η, στιχ 194): ει και μάλα τηλόθεν εστίν= πάρα πολύ μακριά βρίσκεται (σ.σ. η Ιθάκη). Είναι ένα από τα σημαντικότερα σημεία από όλη την Οδύσσεια που εγείρει αμφιβολίες για την ορθότητα των κατοπινών ομηρικών μελετών. Το να δίνουμε άδικο στον Όμηρο και να δίνουμε δίκιο στον επίδοξο μελετητή, αυτό δεν είναι τόσο επιστημονικό. Εδώ στο άρθρο θα δώσουμε πρώτα δίκιο στον Όμηρο κι έτσι πρέπει όπως θα δούμε παρακάτω. Πουθενά δεν αναφέρεται με σαφήνεια που βρίσκεται το νησί των Φαιάκων, διαβάζουμε μόνο έμμεσες αναφορές πως ίσως να μην είναι ακριβώς νησί (η πιο σαφής αναφορά μιλάει για περίκλυστο από το πέλαγος μέρος, περιγραφή που ταιριάζει και σε χερσόνησο, Ραψ. Ζ, στιχ 204). Ο όρος νησί για τους Φαίακες ανήκει αποκλειστικά στους φιλόλογους-ερευνητές κι όχι στον Όμηρο. Η πιθανότερη αιτία που αποδόθηκε στην Κέρκυρα η πατρίδα του Αλκίνοου είναι πως ελλείψει σαφών αρχαιολογικών τεκμήριων που να αποδίδονται σε έναν συγκεκριμένο πολιτισμό, ένα τέτοιο μεγάλο νησί σαν την Κέρκυρα, δεν μπορεί παρά να είχε ένα πολιτισμό από τους πολλούς που περιγράφει ο Όμηρος, άρα θα είναι το νησί των Φαιάκων. Το θεωρώ μεγάλη αυθαιρεσία. Με τον ίδιο τρόπο που ο Πλάτωνας τοποθετεί την Ατλαντίδα πέρα από τις στήλες του Ηρακλέους και οι ημέτεροι αρχαιολόγοι την τοποθετούν στη Σαντορίνη ή και λίαν προσφάτως στην Κύπρο (έτσι όπως πάνε με τη φόρα τους, θα βγάλουμε και τις Σεϋχέλλες ή τη Σρι Λάνκα ως Ατλαντίδα, δεν αλλάζει τελικά τίποτα, άντε και στη Χαβάη!). Άδικο ο Πλάτωνας, δίκιο οι ερευνητές. Καλό είναι να ελέγχουμε την αξιοπιστία, τη διασταύρωση και την ακρίβεια των αρχαίων πηγών, αλλά, οι εξόφθαλμες αυθαιρεσίες δεν βοηθούν στην έρευνα, ούτε περίσσια καλό κάνουν στην εθνική περηφάνια μας με τις αδι-ατλα-νόητες ακροβασίες τους. Είναι πολύ συχνό το φαινόμενο να κόπτονται οι ερευνητές με μόνο τρεις τέσσερεις στίχους πως βρήκαν την θρυλούμενη Ιθάκη αλλά στο άρθρο μου παραθέτω πάνω από δεκαπέντε χωρία της Οδύσσειας για την πραγματική ταυτότητά της. Αλλά και για το ανεξήγητο γεγονός πως έγινε μια γεωγραφική αναδιανομή ονομάτων στα Επτάνησα σε μια ανύποπτη εποχή, δεν μπορούμε να εξασφαλίσουμε με απόλυτη βεβαιότητα τα απαραίτητα στοιχεία για να το εξηγήσουμε διότι λείπουν σαφέστερες γραπτές ιστορικές μαρτυρίες εκτός από τα ομηρικά έπη. Θα επανέλθω επί του θέματος στο τελευταίο τμήμα του άρθρου με μια σύντομη θεωρία μου. Κι έτσι, με οδηγό αποκλειστικά και μόνο το ομηρικό έπος και χωρίς τη βοήθεια βιβλιογραφίας, που ενδεχομένως με τις προσωπικές απόψεις αλλά και επιδιώξεις των συγγραφέων τους, να μας καθοδηγήσει παραπειστικά, θα προτείνω με μεγάλη σιγουριά πως η σημερινή Κέρκυρα είναι η ομηρική Ιθάκη. Τα πειστήρια που δίνονται στο έπος είναι παραπάνω από σαφή και ήρθε ο καιρός που πρέπει να ξαναμελετηθεί εκ βάθρων και με νηφαλιότητα από τους ερευνητές η Οδύσσεια. Να αποδοθούν τα πραγματικά ονόματα των Ιόνιων νησιών αφού κατά βάση, τα αχαϊκά, τα αιγαιακά και τα ιωνικά μέρη αποδίδονται πιστά στα έπη. Θα τολμούσε εδώ κανείς να αναρωτηθεί πολύ λογικά, πως περιγράφονται μυθικοί(;) τόποι, το νησί της Καλυψούς, ο τόπος του Κύκλωπα, οι Σειρήνες, οι Λαιστρυγόνες κλπ. Θα απαντούσα με αντιπαράδειγμα, τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ του Ιωνάθαν Σουίφτ. Ο Γκιούλιβερ ξεκινά από την Αγγλία και ταξιδεύει σε παραμυθένιους τόπους αλλά δεν έχουμε λόγο να αμφισβητήσουμε την ύπαρξη της βρετανικής νήσου ή να την τοποθετήσουμε αλλού. Έτσι κι εδώ στην Οδύσσεια, περιοριζόμαστε σε γεωγραφικό χώρο, τον ελλαδικό που μπορεί να επαληθευτεί εκ του ασφαλούς. Οι ‘φανταστικοί’ τόποι του Ομήρου φοβούμαι πως θα παραμείνουν για πάντα φανταστικοί παρά τις φιλότιμες προσπάθειες διαφόρων ερευνητών να αποδοθούν σε υπαρκτούς τόπους. Αλλά η έρευνα επί τούτου θα συνεχιστεί και ειδικά με το μυστηριώδες βασίλειο των Φαιάκων. Τα επίμαχα στοιχεία που καθορίζουν την Ιθάκη Ο Οδυσσέας περιγράφει στο βασιλιά Αλκίνοο ” τον ανίδεο τάχα για τη μόλις λίγα μίλια χαμηλότερα Ιθάκη ” αλλά ο Οδυσσέας ξέρει που βρίσκεται στου διάολου τη μάνα η Τροία και δίνει τις ακριβείς οδηγίες για το πώς θα τον πάνε τα “ιπτάμενα” με ‘GPS’ καράβια των Φαιάκων. Ιθάκην ευδείελον Ραψωδία Ι, στιχ. 21-23: Ναιετάω δ’ Ιθάκην ευδείελον. εν δ’ όρος αυτή Νήριτος εινοσίφυλλον, αριπρεπές. αμφί δε νήσοι πολλαί ναιετάουσι μάλα σχεδόν αλλήλησιν Δολίχιον τε Σάμη τε και υλήεσσα Ζάκυνθος Ναιετάω δ’ Ιθάκην ευδείελον. εν δ’ όρος αυτή Νήριτος εινοσίφυλλον, αριπρεπές= Κατοικώ στην Ιθάκη την ξεχωριστή που έχει το βουνό Νήριτος, δασώδες και λαμπρό. Σαφής ο Οδυσσέας, περιγράφει την Ιθάκη ως νησί που ξεχωρίζει μοναδικά από τα άλλα. Προσέξτε όμως την παρακάτω διατύπωση, αμφί δε νήσοι πολλαί ναιετάουσι μάλα σχεδόν αλλήλησιν Δολίχιον τε Σάμη τε και υλήεσσα Ζάκυνθος = μεταξύ πολλών των άλλων κατοικημένων νησιών που βρίσκονται πολύ κοντά το ένα με το άλλο, (όπως) το Δολίχιον, η Σάμη και η δασωμένη Ζάκυνθος. Προσοχή! Μεταξύ των άλλων νησιών, δεν συμπεριλαμβάνει την Ιθάκη σε αυτά τα άλλα! Εξ αιτίας αυτής της παρερμηνείας έχει υιοθετεί ευρέως η άποψη πως η ομηρική Ιθάκη είναι η Κεφαλλονιά. Αυτός ο στίχος θα μας βοηθήσει να διευκρινήσουμε μερικά πράγματα με μεγάλη σαφήνεια στο επόμενο κεφάλαιο. πανυπέρτατη ειν αλί Ραψωδία Ι, στιχ 25: Αυτή δε, χθαμαλή πανυπέρτατη ειν αλί προς ζόφον Λίγο προβληματική η απόδοση αυτού του στίχου διότι οι ορισμοί των λέξεων μπερδεύουν λίγο το νόημα που επιδιώκεται να βγει από τον εκάτοστε ερευνητή που θέλει να ορίσει κάποιο ιόνιο νησί ως Ιθάκη, πχ την Κεφαλλονιά και την Λευκάδα. Μας λέει ο Όμηρος ότι η Ιθάκη είναι χθαμαλή, Χθαμαλή σε σχέση με τι; Πανυπέρτατη ειν αλί δλδ πανυπέρτατη= πάνω απ’ όλα, αλί= σύναξη, ομάδα (ιων. αλίη= συνέλευση) άρα, πανυπέρτατη ειν αλί προς ζόφον= βρίσκεται στη δύση πάνω απ’ όλα (σ.σ. τα νησιά). Η νοηματική ασυνέχεια μπορεί να βγεί από το επίθετο χθαμαλή ανάλογα με τι αποτέλεσμα θα επιδιωχθεί στη μετάφραση. Σε συνάρτηση με το πανυπέρτατη, μπορεί να διαβαστεί ως χθαμαλή πανυπέρτατη= χαμηλά στο πέλαγος, κάτω απ’ όλα τα τελευταία (νησιά) προς τη δύση, με την ετερόκλητη έννοια πως πανυπέρτατος= αυτός που έσεται τελευταίος, αλλά είναι περισσότερο μάλλον μια στρεβλή διανοητική άσκηση διότι σε αυτή την περίπτωση η σωστή λέξη αντί του πανυπέρτατη είναι το πανύστατη, χώρια που η Ζάκυνθος είναι το τελευταίο νησί προς το νότο. ’ρα τι εννοεί με το χθαμαλή; Χθαμαλή Ιθάκη αν το συλλογιστούμε με άλλο ορθολογικότερο τρόπο, σημαίνει πως το νησί είναι πεδινό, ο Όμηρος δεν επαναλαμβάνει περιττά το όνομα του νησιού, άρα η επίμαχη φράση θα πρέπει να ερμηνευτεί ως εξής: Αυτή δε, χθαμαλή πανυπέρτατη ειν αλί προς ζόφον= Αυτή η πεδινή (Ιθάκη) βρίσκεται πάνω απ’ όλα τα άλλα νησιά και στα δυτικά. Άρα βλέπουμε πως με το χθαμαλή, ο Όμηρος μας προσδιορίζει εμμέσως πλην σαφώς τη γεωλογία του νησιού. αι δε τα άνευθε προς ηώ τε ηέλιον τε Ραψωδία Ι, στιχ 26: προς ζόφον, αι δε τ’ άνευθε προς ηώ τε ηέλιον τε Εξαιρετικής σημασίας αυτός ο στίχος όπως θα δούμε και στο επόμενο κεφάλαιο. Αι= οι, πληθυντικός του άρθρου η, αναφέρεται στις υπόλοιπες νήσους. Δε, είτε ως αντιθετικός σύνδεσμος, είτε ως αρνητικό μόριο. = Τα δυτικά νησιά δεν βρίσκονται μακρύτερα (άνευθε= μακράν) από την ανατολή (άρα αυτά είναι πιο κοντά στην ανατολή σε σχέση με την Ιθάκη που βρίσκεται δυτικά). Αυτός ο στίχος λοιπόν μας λέει, σε μια πιο κατανοητή απόδοση, πως τα υπόλοιπα νησιά αντικρύζουν πρώτα την ανατολή σε σχέση με την Ιθάκη που την βλέπει τελευταία αφού βρίσκεται στη δύση (πρβλτ η ελεύθερη απόδοση, πλην όμως ακριβής, του Ζήσιμου Σιδέρη: κι ηλιόβγαλμα κοιτάζουν όλα τα άλλα). αγαθή κουροτρόφο Ραψωδία Ι, στιχ 27: τρηχεί, αλλ’ αγαθή κουροτρόφος. Θα εστιάσω προς το παρόν στη λέξη κουροτρόφος. Οι μεταφραστές αποδίδουν τη λέξη με τη σημασία της λεβεντομάνας (όπως λέει ο Καζαντζάκης αλλά και παλληκαριών γεννήτρα ο Σιδέρης). Δεν μου στέκει σωστά. Καταλαβαίνουμε και ξέρουμε πως ο κούρος είναι ο έφηβος, το παλληκάρι. Όμως στην προ-ομηρική και στην ομηρική εποχή, όχι στην κλασική, είχε αποκλειστικά αυτή τη σημασία; Είμαι κρητικός και λόγω των ιδιωματισμών της τοπικής γλώσσας που προέρχεται διαμορφωμένη συνεχώς ήδη από την μυκηναϊκή-μινωική περίοδο, μου έρχεται στο νου η λέξη κουράδια δλδ τα κοπάδια αιγοπροβάτων. Κουρά και κούρεμα οι λέξεις αυτές αναφέρονται στο κόψιμο του μαλλιού των αιγοπροβάτων και ξέρουμε πως η κουρά χρησιμοποιείται και στην ιωνική, δλδ η κυρίως γλώσσα του ομηρικού έπους. Παρατηρήστε πως τα ομηρικά έπη βρίθουν από αναφορές σε αιγοπρόβατα (και αξιοπρόσεκτο από πολλούς το γεγονός πως πράγματι δεν αναφέρεται πουθενά διατροφή βασισμένη σε θαλασσινά προϊόντα). Ας ξανακοιτάξουμε τώρα το απόσπασμα τρηχεί, αλλ’ αγαθή κουροτρόφος. Τρηχεί δλδ τραχύς τόπος, βραχότοπος, αλλ’ αγαθή κουροτρόφος, αγαθή με την έννοια της πλούσιας, δλδ πλούσια σε βοσκοτόπους για αιγοπρόβατα. Τι άλλο νόημα θα είχε στη φράση, στην ίδια γραμμή πριν, να λέει βραχότοπος: Βραχότοπος αλλά πλούσια τρέφει τα παληκάρια; Βραχότοπος αλλά πλούσια τρέφει τα αιγοπρόβατα; Είναι νομίζω προφανής το ποια είναι η περισσότερο κοντινή ερμηνεία τώρα, τραχειά γη, βραχότοπος, αλλά με πλούσιο χορτάρι για να θρέψει πρόβατα και κατσίκια. Αυτοί οι στίχοι προσδιορίζουν τοπογεωγραφικά την Ιθάκη, όχι ανθρωπογεωγραφικά άρα μάλλον πρέπει να ερμηνεύσουμε την κουροτρόφο ως πλούσιος βοσκότοπος. Και συνδέετεαι άμεσα με την χθαμαλή (δλδ πεδινή) Ιθάκη που λέγαμε πιο πάνω. Πρόσθετες γεωγραφικές πληροφορίες Θα ήταν σκόπιμο να παραθέσουμε κι ένα πολύ σημαντικό σημείο όπου ο Όμηρος, δια στόματος Τηλέμαχου, μοιάζει να αντιφάσκει με τα λεγόμενα στην Ραψωδία Ι. Λέει λοιπόν ο Τηλέμαχος στον Μενέλαο στη Ραψωδία Δ, στιχ. 605-606: Εν δ’ Ιθάκη ούτ’ αρ δρόμοι ευρέες ούτε τι λειμών. Αιγίβοτος και μάλλον επήρατος ιπποβότοιο= Η Ιθάκη, ούτε φαρδείς δρόμους έχει, ούτε και λιβάδια, κατσικότοπος, μάλλον για άλογα είναι φιλόξενο (σ.σ. καταλληλότερο). Θα δούμε παρακάτω πως τελικά, δεν αναιρεί τις περιγραφές του Οδυσσέα αλλά τις συμπληρώνει. Αλλά και στη Ραψωδία Ν, στιχ 239-249, όταν ο Οδυσσέας δεν πιστεύει στα μάτια του ότι επέστρεψε στη γενέθλια γη, η Αθηνά για να τον πείσει, του λέει: ίσασι δε μιν μάλα πολλοί, ημέν όσοι ναίουσι προς ηώ τ΄ ηέλιον τε, ηδ’ όσοι μετόπισθε ποτί ζόφον ηερόεντα. Ή τοι μεν τρηχεία και ουχ ιππήλατος εστιν ουδέ λίην λυπρή, ατάρ ουδ’ ευρεία τέκτυται αιγίβοτος δ’ αγαθή και βούβοτος (η Ιθάκη) την περ τηλού φασιν Αχαιίδος έμμεναι αίης= την γνωρίζουν πολλοί ακόμη κι αυτοί που κατοικούν πέρα από την ανατολή κι αυτοί που κατοικούν στη σκοτεινή δύση (σ.σ. εννοεί τις άγνωστες ή και απολίτιστες χώρες της δύσης) είναι μεν βραχότοπος και δεν έχει δρόμους αλλά άγονη δεν είναι, ούτε και ευρεία έκταση (σ.σ. σε αντιδιαστολή με το στενός) κατσίκια και πρόβατα βόσκουν πλούσια (σ.σ. αγαθή) και βρίσκεται πολύ μακριά από την Αχαΐα. Συνεχίζεται http://www.metafysiko.gr |
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου